Cuales son las Leyendas del Paraguay

...

- Yvyra ha ñana rehegua: Sobre flora.

YRUPE

Morotĩ ndajeko héra raka'e kuñataĩ porã so'okangue ñúicha morotĩ asýva ha Pytã katu ndaje guarini hete joja asýva kavaju ñanícha. Morotĩ ha Pytã ndaje rasa ojohayhu. Peteĩ ko’ẽme ogueroguatárõ hikuái imborayhu ysysy rembe'ýre, Morotĩ oikuaase añetehápepa Pytã ohayhu chupe, omboveve ipyapy jegua ysyry Paranáme.

Pytã oñemornbo hekávo ha nosẽvéi. Morotĩ itarovaite, oho paje rendápe oikuaaségui mba'épa oiko chugui. Paje he'i chupe oĩha ysyry ruguápe kuña paje poguýpe.

-Che aháta aheka chupe -he'i Morotĩ.

-Nde mante rehova'erã oime ramo añetehápe rehayhu chupe -ombohovái karai paje.

Morotĩ oñemombo ýpe ha nosẽvéi avei.

Kuarahy hendypúvo ararembére katu okapu y rováre Yrupe, yvoty tuicha, ryakua asy, pytã ha morotĩva.

- Marangatukuéra rehegua: Sobre santos

3 DE FEBRERO: BLAS MARANGATU – SAN BLÁS

Ára 3 jasykôiguápe oñemomorâ Blás Marangatu ára, ha’éva Paraguáy retâ rerekua ha avei ahy’o rerekua. Ñane retâme oî mokôi táva oguerovy’avéva Blás Marangatu ára: Pirivevúi ha Ita. Avei oñemomorâ Ciudad del Este ha Colonia Obligado-pe. Upéicha avei opavave táva Paraguay retâmegua oguereko peteî jeikoha térâ tavapehê ogueraháva Blás Marangatu réra. Pirivevúi ha Itápe, oĝuahêvo ára 3 jasykôi, Blás Marangatu ára, ijaty tupâópe hetaiterei tapicha oñembojáva oaguyjeveme’êvo ichupe iñemongueráre. Umi oñembojáva Blás Marangatu rendápe oñemonde ha’éicha, ijao morotî ha ijatukupére ojeaho’i aopehê isa’y pytâvape. Umi ijahy’orasýva oha’â Blás Marangatu ku’a térâ ajúra peteî inimbope pytâme ha upéva oipuru upe ijahy’orasýva. Omoî mbo’ýrô ijajúri térà ijyváre, kurundúrô, okuera peve. “¡Karai Blás nemarangatuetéva!, eipytyvômína ko mitâ ijahy’opa’âvape”, ha’ehína ñe’ê mba’ejerure oipurúva sykuéra ku imemby ijahy’opa’â térâ ijahy’orasy jave.

- Tenda rehegua: Toponímicas.

YPAKARAI

Ñande ypykuéra apytépe oikóva'ekue peteĩ mburuvicha hérava Tapa. Ou ohayhu peteĩ mitãkuña mara'ỹme, hérava Arapysẽ. Ko mitãkuña ohayhu ambue kuimba'épe. Héra pe imborayhu "Yryapuára".

Tapa ndoikuaairei mba'épa ojapóta pe mitãkuña ndoikuaaséire ichugui mba'eve. Ipochyetévoi ha ojaheipa maymáva rehe. Chakeko imbarete ha nombotikúi mba'eve.

Peteĩ ndokyvéi pukuve jave, oñepyrũ oñemyakate'ỹ hi’ykua rehe. Péa peteĩ ykua yvu tuicháva, oje'éva ichupe Tapaykua, oĩre Tapa róga renondetépevoi.

Tapa ojapyhy peteĩ tukape1 ha oñemoĩ upépe ára ha pyharépe oñangareko ani haguã ou mavavéa y piári. Umi iñirũnguéra ipytyvõhárape añoite ome'ẽ y hoy'u haguã. Upéicha ohasa heta ára ha iji'uheipámarõ, oñepyrũ ojerure hikuái Tupãme omongymi haguã; oñeñembo'e ha ojejapo opaite mba'e jahechápa Tupã ndoiporiahuverekói tekovekuéra iji'uheipámavape. Tapa ndaipochy jerái mba'eveichavérõ.

Upeinte ou petei kuñambaje2 ha he'¡ chupekuéra:

- Jajuhúva'erã peteĩ mitãkuña mara'ỹ3, ikatuva'erã oho kambuchi pyahúpe ogueru ñandéve y ykua yvúgui ha upéa pe ýpe ñamboykuepaite ko yvy ha hi'ári jajapo peteĩ yvypóra atyrysýi4 ñembo'e.

- Arapysẽ manteva'erániko aipórõ, osapukái maymáva. Oho Arapysẽ Tapa rendápe ha he’i chupe:

- Aju aína maymáva che irũnguéra rérape, jahechápa nereme'ẽi chéve ymi nde ykuápe guare, ýrõ romanombáta y'uhéigui.

- Mombyry tereho chéve ko'águi - he'i sapukáipe ichupe Tapa.

- Che avei heta aikotevẽ ne mborayhúre ha nde reiko heta ára rekañy chehegui, haimetemete va'ekue chejuka "mba'e'yuhéigui".

Mba'evete chéve omanombárõ ne irũnguéra ojo'ári ha nde avei hendivekuéra.

Arapysẽ ikangyetereímava y'uhéigui, ohendúvo upéa, ho'a upépe ipy'amano. Yryapuára, ohechámarõ imborayhu ho'a Tapa renondépe, oñembopy'aguasu ha oñemboja upépe. Ohupi ijapére Arapysẽme ha ogueraha upégui.

- Tapehopa chéve ko'águi ndapeipotáirõ pome'ẽmba yryvúpe mba'e, osapukái jey Tapa.

Ohechámarõ oñani ka'aguýre Yryapuára, Arapysẽ ijapére, he'i Tapa inirũnguérape:

- Peñani hapykuerikuéra ha opytahápe, pemyandy tata pe ka'aguýre.

Sapy'aitérõ guarã, oikóma peteĩ tatarendy tuichapajepéva. Hendy umi ka'aguy; tatarendy ha'ete vaicha ku oñekumberéiva umi araíre. Omano upépe Yryapuára Arapysẽ ndive.

Opávo tatarendy, umi tatatĩ pague pa'ũgui, ojehecha oveve peteĩ taguatoju5 ha okañy umi arai ky'a apytépe.

Upe riremínte ho'áma peteĩ ama guasu yvytu vaíndie. Aravera ha aratiri ipopy'ỹiva ha'ete oitypátava ko arapy. Tuichaiterei oky. Heta omanóva, ha omano'ỹva katu ojeporeka umi yvyty6 ijyvatevéva rehe.

- Pe kuñambaje oikóva ijapytepekuéra, he'i Tapáre:

- Péva ha'e ko mba'evai apoha. Péva ombopochy Tupãme oñemyakate'ỹ haguére ýre. Y ndaha'éi mavave mba'e, yvýicha avei; ãva ã mba'e, tekovekuéra oiporúva'erã ojerure'ỹre avavépe.

Maymáva oĩva upépe osapukaijoa ha ohecha hikuái upe jave ymiéma ijaty pe ykua rendaguépe, ha peteĩ "piraũ"7 osẽ ha oikévajepi hína upe rupi ku ojeporekárõ guáicha hembi'urãre.

Ojojapaitévoi he'i hikuái:

- Ñamombóva'erã Tapa ýpe toñemohenbi'u hese pe piraũ. Upéicharõ añoite ñande ñanesãsóta ichugui ko távape ha jaikovéta py'aguapýpe.

Tapa oñembo'y upépe; oñanisemo'ã ha katu ojepoi hi'ári kavichu'ícha